« ελεύθερες ρίζες » και υγεία

Τι είναι οι ελεύθερες ρίζες.Στην καθημερινή μας ζωή ερχόμαστε σε επαφή με πολυάριθμες χημικές ενώσεις π.χ. νερό, αλάτι, ζάχαρη κλπ. Το ίδιο το σώμα μας, αυτά που τρώμε, ο αέρας που αναπνέουμε περιέχουν πλήθος χημικές ενώσεις.
Ο σκοπός που ενώθηκαν τα άτομα για να φτιάξουν τις χημικές ενώσεις, είναι για να έχουν στην εξωτερική τους στιβάδα 8 ηλεκτρόνια που σχηματίζουν 4 ζευγάρια, και έτσι τα άτομα είναι σταθερά. Μερικές φορές όμως, εξ αιτίας δραστικών συνθηκών π.χ. υπεριώδη ακτινοβολία, διασπώνται κάποιες ενώσεις και αυτά που προκύπτουν, περιέχουν ένα άτομο που έχει στην εξωτερική στιβάδα ένα ηλεκτρόνιο μόνο του. Αυτά τα λέμε ελεύθερες ρίζες ή απλά ρίζες, και είναι πολύ δραστικά. Όταν ψήνουμε τον καφέ μας στο γκαζάκι, στην φλόγα υπάρχει η μεθυλόριζα ή μεθύλιο, . CH3. Η κουκίδα στον τύπο δείχνει το μοναχικό ηλεκτρόνιο. Ρίζες χλωρίου Cl . στην στρατόσφαιρα καταστρέφουν το στρώμα του όζοντος.
Τι καλό και τι κακό κάνουν οι ελεύθερες ρίζες.Ελεύθερες ρίζες δημιουργούνται συνέχεια μέσα στο σώμα μας σαν παράπλευρα προϊόντα του μεταβολισμού. Περιέχουν συχνά άτομα οξυγόνου και οξειδώνουν τα λιπίδια τα οποία φτιάχνουν τις κυτταρικές μεμβράνες. Αυτή η οξείδωση αλλάζει τη δομή των λιπιδίων και έτσι αλλοιώνεται η λειτουργία των μεμβρανών. Οι ελεύθερες ρίζες λοιπόν, αποτελούν μέρος του αμυντικού μας μηχανισμού αφού μπορούν να καταστρέφουν τις κυτταρικές μεμβράνες των βλαβερών βακτηρίων και έτσι να τα σκοτώνουν. Το πρόβλημα υπάρχει αν δεν απομακρύνονται, όταν δεν χρειάζονται πλέον, και αυτό μπορεί να συμβεί όταν είναι πάρα πολλές. Τότε αυτές επιτίθενται όχι μόνο στα βακτήρια αλλά και στα υγιή κύτταρα προκαλώντας βλάβες στις μεμβράνες τους. Έτσι οι ελαττωματικές μεμβράνες δεν μπορούν να προστατεύσουν τα κύτταρα και τα καρδιακά και νευρικά κύτταρα υποβαθμίζουν τις λειτουργίες τους. Επιταχύνεται η γήρανση. Όταν το DNA και το RNA χτυπηθούν από τις ελεύθερες ρίζες, προκαλούνται μεταλλάξεις και καρκίνος.
Πως αντιμετωπίζει το σώμα μας τις ελεύθερες ρίζες.Το σώμα μας διατηρεί ένα αντιοξειδωτικό μηχανισμό που περιλαμβάνει τις βιταμίνες A,C και E, αντιοξειδωτικά ένζυμα(πρωτεΐνες)και μια ομάδα ενώσεων που λέγονται ουμπικινόνες. Το όνομά τους στ’ αγγλικά σημαίνει ότι είναι πανταχού παρούσες στο σώμα. Όλες αυτές οι ουσίες οξειδώνονται εύκολα και έτσι αντιδρούν με τις ελεύθερες ρίζες, πριν προλάβουν να κάνουν βλάβες. Πολύπλοκοι μηχανισμοί φροντίζουν να βρίσκονται οι αντιοξειδωτικές ουσίες όπου υπάρχει ανάγκη. Όταν ζούμε σε υγιεινές συνθήκες, το σώμα μας ελέγχει την κατάσταση και οι ελεύθερες ρίζες αφού επιτελέσουν τον σκοπό τους και δεν χρειάζονται πλέον, αμέσως απομακρύνονται. Πολλές τροφές περιέχουν αντιοξειδωτικές ουσίες, όπως τα πράσινα λαχανικά, ο χυμός πορτοκαλιού, ο καφές, το τσάι, και η σοκολάτα. Το ελαιόλαδο είναι πλούσιο σε αντιοξειδωτικές ουσίες και ο σχηματισμός ελευθέρων ριζών σ’αυτό είναι αργός ακόμα και σε ψηλές θερμοκρασίες, ενώ στα σπορέλαια ο σχηματισμός ελευθέρων ριζών είναι γρήγορος ακόμα και σε θερμοκρασία δωματίου. Αν εκθέτουμε γυμνό το σώμα στην υπεριώδη ακτινοβολία(που είναι αυξημένη λόγω εξασθένισης της στιβάδας του όζοντος), αν υπάρχει όζο στον αέρα που αναπνέουμε(δευτερογενής ρύπος των καυσαερίων των αυτοκινήτων),έχουμε κακή διατροφή, είμαστε εκτεθειμένοι συχνά σε καπνό τσιγάρων κλπ, μπορεί να πάθουμε οξειδωτικό stress, μια κατάσταση που οι ελεύθερες ρίζες είναι τόσο πολλές που ο αντιοξειδωτικός μηχανισμός μας, δεν μπορεί να τις αντιμετωπίσει. Πιθανά αποτελέσματα είναι η ανάπτυξη καρκίνου, καρδιοπάθειες, αρθρίτιδα, καταρράκτης και άλλες εκφυλιστικές ασθένειες, καθώς επίσης και πρόωρη γήρανση. Κυκλοφορούν κάποια συμπληρώματα διατροφής στο εμπόριο που έχουν και αντιοξειδωτική δράση. Το πρόβλημα μ’ αυτά είναι ότι δεν μπορούμε να ξέρουμε πόσο πρέπει(κι αν πρέπει) να πάρουμε, γιατί δεν έχουμε κάποιο απλό τρόπο να μετρήσουμε το επίπεδο των ελεύθερων ριζών, ούτε το επίπεδο των αντιοξειδωτικών ουσιών που υπάρχουν στο σώμα μας.

Βιβλιογραφία : 1. P.Atkins & L.Jones, Chemical Principles, The Quest for Insight, εκδ. Freeman, New York, 2002. 2. Μ.Γιαλλούση, Προσκαλώντας σε γεύμα τη Χημεία, εκδ. Σαββάλας, Αθήνα, 2000.